Automobil je sloboda – istorija razvoja automobilizma u Srbiji

Svakodnevica se gotovo ne može zamisliti bez automobila. Oni su odavno deo gradske vreve i opšteg miljea. Automobil je od svog nastanka krajem 19. veka predstavljao nešto više od običnog objekta potrošačkog društva. A priča o automobilima, njihovim vlasnicima, šoferima, damama za volanom i uopšteno priča o automobilizmu i svemu što prati njegov razvoj od pionirskih dana do danas, uz bogatu arhivsku građu, smestila se među korice knjige „Automobil je sloboda – Istorija razvoja automobilizma u Srbiji 1903–2023” koju je napisao dr Marko Miljković, istoričar, naučni saradnik Instituta ekonomskih nauka i gostujući kustos Muzeja automobila u Beogradu. Promocija je upriličena u zgradi Muzeja „25. maj”, a u organizaciji Muzeja Jugoslavije, Muzeja automobila i „Službenog glasnika” koji je objavio publikaciju. Izdavanje ove publikacije podržalo je Ministarstvo kulture.

Sa Miljkovićem o delu koje ima gotovo 400 strana, pet poglavlja, govorili su Neda Knežević, direktorka Muzeja Jugoslavije, Bogdan Petković, direktor Muzeja automobila, Gordana Milosavljević Stojanović, urednica u „Službenom glasniku”, Rifat Kulenović, kustos Muzeja Jugoslavije, i Saša Ilić, jedan od recenzenata (recenzenti ove knjige su inače i prof. dr Miloš Ristović i dr Ranka Gašić).

Svakodnevica se gotovo ne može zamisliti bez automobila. Oni su odavno deo gradske vreve i opšteg miljea. Automobil je od svog nastanka krajem 19. veka predstavljao nešto više od običnog objekta potrošačkog društva. A priča o automobilima, njihovim vlasnicima, šoferima, damama za volanom i uopšteno priča o automobilizmu i svemu što prati njegov razvoj od pionirskih dana do danas, uz bogatu arhivsku građu, smestila se među korice knjige „Automobil je sloboda – Istorija razvoja automobilizma u Srbiji 1903–2023” koju je napisao dr Marko Miljković, istoričar, naučni saradnik Instituta ekonomskih nauka i gostujući kustos Muzeja automobila u Beogradu. Promocija je upriličena u zgradi Muzeja „25. maj”, a u organizaciji Muzeja Jugoslavije, Muzeja automobila i „Službenog glasnika” koji je objavio publikaciju. Izdavanje ove publikacije podržalo je Ministarstvo kulture.

Sa Miljkovićem o delu koje ima gotovo 400 strana, pet poglavlja, govorili su Neda Knežević, direktorka Muzeja Jugoslavije, Bogdan Petković, direktor Muzeja automobila, Gordana Milosavljević Stojanović, urednica u „Službenom glasniku”, Rifat Kulenović, kustos Muzeja Jugoslavije, i Saša Ilić, jedan od recenzenata (recenzenti ove knjige su inače i prof. dr Miloš Ristović i dr Ranka Gašić)

– Ovom studijom dr Miljković nedvosmisleno pokazuje kako je automobilizam služio i u svrhe mnogo šire nego što je transport ili zabava – ocenio je Ilić.

Prvo poglavlje posvećeno je kratkom istorijatu razvoja automobila. Iako svako poglavlje daje određenu vrednost publikaciji, svojevrsni mamac za čitanje je i deo u kome se govori o damama za volanom. One su danas u tome ravnopravne, ali valja znati da to nije uvek bilo tako. Zbog toga i odeljak „Žene i automobili” počinje rečenicom koja iz ove perspektive liči na komediju „Varjaču bih ja njoj, a ne volan u ruke”. Ovako je konzervativni deo beogradske čaršije reagovao na sve češću pojavu žena koje su samostalno upravljale tada još ne tako brojnim automobilima u zemlji. Prvi svetski rat je u velikoj meri uticao na promenu položaja žena u društvu budući da su u nedostatku radne snage, htele to ili ne, žene bile prinuđene da preuzmu mnoge od „muških” poslova. I razvoj automobilske industrije mnogo je pomogao da sve veći broj žena može samostalno da uživa u čarima voženja automobila, koji se sve više prilagođavao svakodnevnoj upotrebi. Tako je električni starter motora, koji je zamenio ručno paljenje kurblom, koja je lomila ruke manje spretnim vozačima, prvi put upotrebljen 1911. godine posle čega je postao standardni deo opreme. Zanimljiv je i jedan od argumenta Bjanke Milete koja je u intervju za časopis „Automotor” sredinom tridesetih godina izjavila da „do tančina usavršen motor, kolekcija modernog, laganog i praktičnog alata, omogućava svakoj, pa i slabe konstrukcije ženi, da bez pomoći mehaničara dovede u red svoja na putu slučajno oštećena kola”.

Najpoznatija među ženama vozačima u Kraljevini SHS / Jugoslaviji, a takođe i jedna od prvih žena sa vozačkom dozvolom bila je kraljica Marija, koja je u svojoj vozačkoj karijeri do početka Drugog svetskog rata promenila 16 automobila raznih proizvođača. Ona je vožnju naučila kao rumunska princeza, a često je uživala u vožnji na otvorenim drumovima. Na Prvom salonu automobila u Beogradu 1938. godine bio je izložen jedan luksuzni model „linkoln zefir” koji je bio izrađen po želji i delimičnoj koncepciji kraljice Marije.

Među ženama vozačima bila je i gospođica Melisa Marković, koja je mogla da se pohvali kako je sasvim sama na porodičnom „bjuiku” prešla od Nice do Beograda.

Aleksandra Polaković je važila za jednog od „najstarijih i najboljih vozara Beograda” i tokom svoje dvanaestogodišnje vozačke prakse prešla je više od 100.000 kilometara od Jugoslavije do Nemačke, Švajcarske, Italije…

Jedna od „običnih” žena koja je među prvima uspela da se izbori za svoje mesto za volanom bila je Darinka Petrović, koja je 1937. godine kao službenica u Ministarstvu pošte i telegrafa važila za jedinu ženu među profesionalnim šoferima, a već tada mogla je da se pohvali sa 20 godina iskustva sa automobilima. Međutim, put do prihvatanja Darinke kao profesionalnog šofera nije bio nimalo lako lak o čemu je pisao i list „Vreme” 12. oktobra 1937. godine, navodeći da „ona radi od svoje osamnaeste godine na automobilima. Najpre je radila krišom…”. Darinka je od kolega šofera dobila nadimak Mića i nosila je mušku uniformu, što je bila cena ovih skromnih uspeha. Interesantno je, piše Miljković, da je Flora Sands, baš poput Darinke, čak i tokom rata bila prihvaćena među kolegama srpskim oficirima samo dok je bila u uniformi. Konačno, u sredini koja bi ženama u ruke radije dala varjaču nego volan i u kojoj se često pominjala ženska „neprisebnost pri volanu, nedostatak hladnokrvnosti, lakomislenost, neodlučnost, žustrost ili čak usporena delatnost” na prvim avalskim automobilskim i motociklističkim trkama 1927. godine u posebnoj kategoriji za dame učestvovale su članice Automobilskog kluba Kraljevine SHS / Jugoslavije. Kroz cilj je prošla jedino Valentina Lozovska, na svom automobilu marke NAG prešavši stazu od 30 kilometara za 37 minuta i 33 sekunde.

– Iako ženama u Kraljevini SHS volan svakako nije bio prvi na listi prioriteta u borbi za jednaka prava, svaki uspeh na tom putu otvarao je nove mogućnosti za dalje širenje rodne ravnopravnosti – piše Miljković.

Cilj autora bio je da se otkriju i analiziraju dublji istorijski i društveni procesi koji predstavljaju osnovu i pozadinu razvoja automobilizma. Njihovo razumevanje i osvetljavanje, posmatrano kroz istoriju automobilizma u Srbiji donosi i jedan novi pogled na razvoj čitavog srpskog društva u poslednjih 120 godina.

Transformišući način na koji se krećemo, automobili su ostali simbol mobilnosti i napretka, pritom podstičući ekonomski razvoj i kulturne promene širom sveta. Ova knjiga kako se čulo, bavi se ne samo istorijom automobila na ovim prostorima, već ovaj fenomen savremenog društva analizira u širem kontekstu istorijskih promena i modernizacije kroz koje je srpsko društvo prolazilo od početka dvadesetog veka do danas. Koristeći najraznovrsnije istorijske izvore – arhivsku građu, novinske članke, fotografije, delove automobila, reklame, pozivnice, postere, filmove i TV serije, popularnu muziku i sećanja savremenika – autor prikazuje autentičnu sliku čitavog jednog veka tehnološke revolucije.

Automobil koji je kao tehnološki izum 1903. godine stigao u Srbiju olakšao je i ulepšao život mnogima, ali i doprineo brojnim društvenim promenama. Knjiga o 120 godina automobila i automobilizma u Srbiji zbog toga je važan prilog političkoj, društvenoj i kulturnoj istoriji.

U vožnji kroz vreme, prolazeći kroz Kraljevinu Srbiju, Kraljevinu Jugoslaviju, SFRJ i savremenu Srbiju, kroz procese njihove modernizacije, ali i krize i ratove, pokazujući svu složenost i bogatstvo jedne ovakve teme, čitaoci će imati priliku da uživaju u nesvakidašnjem pogledu na istoriju razvoja Srbije u poslednjih 120 godina. Na ovom putovanju iskusiće vožnju po razlokanim i modernim putevima, kako se sipao benzin na prvim beogradskim pumpama ili u vreme sankcija iz plastičnih flaša, kako se zaustavljalo na prvim semaforima, kako su se popravljali automobili kod priučenih majstora, ali i u profesionalnim servisima i modernim garažama, dok su vozači uporno i najčešće bezuspešno tražili slobodno mesto za parking.